NGUYỄN CỬU VÂN

Gia thế và sự nghiệp
TP.Tân An, tỉnh Long An có một con đường mang tên Nguyễn Cửu Vân nằm bên dòng Bảo Định có lịch sử gắn liền với tên tuổi của bậc đại công thần dưới thời chúa Nguyễn Phúc Chu (1675-1725). Dù vậy, thân thế của ông vẫn còn là một dấu hỏi lớn. Loạt bài này với mong muốn góp phần tìm hiểu thêm tiểu sử vị danh tướng có công lao to lớn trong việc mở mang đất Tân An xưa. Lần theo sử cũ biên chép, dưới thời nhà Lê có quan Điện Tiền Đô Kiểm Điểm Quận Công Nguyễn Quảng, người huyện Tống Sơn (nay thuộc Thanh Hóa) có người con trai là Nguyễn Kiều vì không phục Chúa Trịnh nên năm 1623 âm thầm nhận mật thư và bảo ấn từ Trịnh Phi Ngọc Tú (tên thật là Nguyễn Phúc Ngọc Tú - con gái của Chúa Tiên Nguyễn Hoàng gả cho Thanh Đô vương Trịnh Tráng) rồi trốn vào Nam, được Chúa Nguyễn Phúc Nguyên (1563-1635) trọng dụng và gả con gái Nguyễn Phúc Ngọc Đỉnh. Vì có nhiều công lao lớn nên ông được ban quốc tính là Nguyễn Phúc Kiều, tuy nhiên, đến năm 1820 đời vua Minh Mạng thì đổi lại thành hệ tính Nguyễn Cửu.
Nguyễn Cửu Kiều có 2 người con trai tài giỏi là võ tướng Nguyễn Cửu Ứng và Nguyễn Cửu Dực. Nguyễn Cửu Ứng là người dũng cảm, có tài bắn súng lớn, thoạt đầu làm Cai Cơ, Quản Cơ Tả Trung Kiên, dần thăng lên Bố Chính Doanh Trấn Thủ rồi Chưởng Doanh, Thống Suất đạo Lưu Đồn. Riêng Cửu Ứng có người con trai rất tài ba được Chúa Nguyễn xem như là rường cột của Nam triều, đó là Nguyễn Cửu Thế làm đến chức Nội Hữu Chưởng Doanh, kết duyên cùng công chúa Nguyễn Phúc Ngọc Phượng - con gái của Chúa Nguyễn Phúc Chu. Người con thứ hai của Cửu Kiều là Cửu Dực làm quan Quảng Bình Thủy Doanh Tham Tướng rồi thăng Chưởng Cơ dần lên Chưởng Doanh, đến mùa hạ 1714 thì mất, được Chúa Nguyễn tặng phong chức Trấn Phủ.
Nguyễn Cửu Vân là con của Nguyễn Cửu Dực, không rõ năm sinh, năm mất. Ông là vị tướng lừng danh ở đất Gia Định xưa, thoạt đầu làm Chánh Thống Cai Cơ rồi đến năm 1711 được Chúa Nguyễn Phúc Chu thăng làm Phó Tướng Dinh Trấn Biên, lĩnh trọng trách trông giữ bờ cõi phía Nam và do lập nhiều chiến công nên ông được phong tước Hầu, tục thường gọi là Chính Thống Vân Trường Hầu. Đánh giá công lao của ông đối với việc khai phá bờ cõi phía Nam, Quốc Sử Quán Triều Nguyễn viết rằng  “Việc mở mang cõi Nam, công Vân rất nhiều” và để ghi nhớ công trạng đó, năm 1734, Chúa Nguyễn Phúc Chú (1697-1738) đã ban biển ngạch vàng cho ngôi chùa do Nguyễn Cửu Vân xây dựng ở thôn Đắc Phước, huyện Phước Chính (nay thuộc phường Tân Vạn, TP.Biên Hòa, tỉnh Ðồng Nai) là “Sắc Tứ Hộ Quốc Tự”.
Nguyễn Cửu Vân có 3 người con rất nổi tiếng. Thứ nhất là con trưởng Nguyễn Cửu Triêm, năm 1715 giữ chức Trấn Biên doanh lưu thủ, đến năm 1731, nhờ công đánh tan giặc trên sông Lật Giang (đoạn sông Vàm Cỏ Đông chảy qua địa phận Bến Lức), được Chúa tin dùng cho thống lĩnh quân doanh Trấn Biên. Thứ hai là Nguyễn Cửu Đàm làm quan Hữu Quân Phó Tiết Chế, mùa xuân năm 1722, quân Xiêm dấy binh xâm lấn Hà Tiên và Nam Vang, ông được Chúa phong làm Khâm Sai Chánh Thống Suất Đốc Chiến, cùng với Tham tướng Trần Phúc Thành chỉ huy một vạn quân thủy bộ của 2 doanh Bình Khang, Bình Thuận và 30 chiến thuyền ở Gia Định đánh tan giặc xâm lược. Sau đó, ông cho quân lui về đóng giữ ở Gia Định. Tại đây, ông chỉ huy xây dựng 2 công trình lịch sử đặt nền tảng cho sự phát triển đô thị Sài Gòn đó là đắp lũy Bán Bích và đào kênh Ruột Ngựa. Thứ ba, là bà Nguyễn Thị Khánh mà dân gian quen gọi là Bà Nghè. Theo sử sách, bà chính là người đứng ra tổ chức khai khẩn vùng sông Bình Trị (rạch Thị Nghè ngày nay), làm đường, bắc cầu cho dân qua lại, vì thế để tưởng nhớ công lao của bà, nhân dân nơi đây đã đặt tên cho vùng đất này là Thị Nghè.
Tiếp nối sự nghiệp của dòng tộc, nhiều thế hệ cháu chắt đời sau của dòng họ Nguyễn Cửu cũng là bậc trung thần tiết nghĩa được chính sử biên chép như Nguyễn Cửu Quán làm Nội Tả Chưởng Doanh kết hôn với Nguyễn Phúc Ngọc Thành - con gái Chúa Nguyễn Phúc Khoát (1714-1765), Nguyễn Cửu Điển được phong làm Hữu Quân Phó Tiết Chế, Nguyễn Cửu Thống kết hôn với Nguyễn Phúc Ngọc Tuyên - con gái Chúa Nguyễn Phúc Khoát và làm đến chức Tiết Chế Chưởng Doanh, Nguyễn Cửu Sách làm Nội Hữu Chưởng Doanh kết hôn với công chúa Nguyễn Phúc Ngọc Ái, Nguyễn Cửu Thận làm Hữu Quân Đại Đô Đốc.
Dưới thời Chúa Nguyễn và vương triều Nguyễn, Nguyễn Cửu là dòng họ đại công thần và có quan hệ mật thiết với hoàng tộc, gắn chặt với quá trình hình thành và phát triển của nhà Nguyễn. Trong đó, thế hệ Nguyễn Cửu Vân cùng các con cháu đời sau của dòng họ Nguyễn Cửu có công rất lớn trong việc đấu tranh, mở mang đất phương Nam, dấu ấn đó vẫn còn được khắc ghi đậm nét trong chính sử và tâm thức dân gian Nam bộ./.
Khai kênh, mở đất Vũng Gù
Nguyễn Cửu Vân là người đầu tiên tổ chức khai khẩn, cải tạo đất hoang, lập nên nhiều xóm làng ở vùng Tân An và cũng chính nơi đây, ông đã để lại một công trình lịch sử có giá trị to lớn, đó là kênh Vũng Gù hay còn gọi là kênh Bảo Định, con kênh đào đầu tiên ở Nam bộ.
Vũng Gù là tục danh xưa của vùng đất trung tâm TP.Tân An ngày nay, theo sách Gia Định Thành Thông Chí, đến đầu thế kỷ XVIII, vùng đất Vũng Gù căn bản còn hoang vu, rậm rạp, dân cư thưa thớt, các tộc người Khmer, Việt, Hoa sống đan xen, lẫn lộn. Trong giai đoạn này, để đẩy mạnh công cuộc khẩn hoang, các Chúa Nguyễn sử dụng nhiều biện pháp khác nhau, trong đó chú trọng hình thức đồn điền lấy lực lượng binh lính làm chính kết hợp với dân nghèo cùng tham gia khai khẩn và người tiên phong dùng quân đội để khẩn hoang vùng đất Tân An là Nguyễn Cửu Vân.
Đại Nam Liệt Truyện có ghi, vào mùa thu 1705, nước Chân Lạp xảy ra nội chiến, 2 anh em Nặc Yêm và Nặc Thâm dấy quân đánh nhau. Nặc Thâm cầu viện quân Xiêm, còn Nặc Yêm sợ chạy sang Gia Định nhờ Chúa Nguyễn Phúc Chu (1675-1725) ứng cứu. Chúa Nguyễn lệnh cho Nguyễn Cửu Vân thống lĩnh các quân thủy, bộ ở Gia Định tiến đánh Nặc Thâm, khi đến Sầm Giang (rạch Gầm) thì gặp quân Xiêm, tại đây, Nguyễn Cửu Vân chỉ huy quân đội đánh tan viện binh của Xiêm, đưa Nặc Yêm trở lại thành La Bích (tức Longvek, Cambodia).
Sau khi tình hình Chân Lạp đã yên, ông chiêu tập quân, dân khai khẩn đất hoang ở hai bên bờ sông Vàm Cỏ Tây đoạn chảy qua Tân An ngày nay. Tuy nhiên, bấy giờ đây là vùng đất giáp biên nên quân giặc thường đến quấy phá sau lưng. Vì thế, Nguyễn Cửu Vân cho đắp một lũy đất dài từ quán Thị Cai đến chợ Lương Phú (Tiền Giang), đồng thời để việc phòng thủ chắc hơn bên ngoài lũy, ông cho đào một con rạch rộng nối liền hai sông Vũng Gù và Mỹ Tho, về sau nhân đường nước lưu thông nên đào sâu thêm nhằm phục vụ việc di chuyển, khẩn hoang, dân gian gọi là rạch Vũng Gù và cho rằng đây là một mối đại lợi.
Năm 1819, nhằm đáp ứng nhu cầu đi lại, giao thương ngày càng gia tăng, vua Gia Long sai Trấn thủ Định Tường là Nguyễn Văn Phong đem 9.679 dân phu trong trấn, chia làm 3 phiên thay nhau khơi đào chỗ rạch đó sâu, rộng thêm, sau khi hoàn thành đặt tên là sông Bảo Định.
Công trình kênh Vũng Gù có ý nghĩa chiến lược quan trọng trong việc xác lập chủ quyền, củng cố an ninh - quốc phòng, tăng cường kết nối giữa hai khu vực Tây và Đông Nam bộ, thúc đẩy quá trình tự cư phát triển trên vùng đất Long An và Đồng bằng sông Cửu Long. Đây là chiến công lớn nhất trong sự nghiệp của Nguyễn Cửu Vân, minh chứng cho trí tuệ và tầm nhìn xa của một vị tướng tài ba trong việc kinh bang tế thế.

Kênh Bảo Định ngày nay (Nguồn: sưu tầm)

Bách Nhân