NGUYỄN DUY HIỆU

Chí sĩ yêu nước Nguyễn Duy Hiệu (阮維效) có sách ghi là Nguyễn Hiệu, tục gọi Hường Hiệu, vì ông có hàm Hồng lô tự khanh, phụ đạo tức dạy con vua, quê làng Thanh Hà, huyện Duyên Phúc, tỉnh Quảng Nam (nay là xã Cẩm Hà, thành phố Hội An, tỉnh Quảng Nam).

Năm Bính Tý (1876), ông đỗ cử nhân, năm Kỷ Mão (1879) đỗ phó bảng, lúc 32 tuổi.

Khi Pháp sang xâm lược, ông từ quan về làng lập nghĩa hội, chuẩn bị kháng chiến. Từ 1885, ông cùng Trần Văn Dư, Phan Bá Phiến, Nguyễn Hàm phát động khởi nghĩa lập tân tỉnh tại huyện Quế Sơn hưởng ứng hịch Cần vương của vua Hàm Nghi, rồi hợp cùng nghĩa quân chống Nguyễn Thân tay sai của Pháp.

Ngày 4 - 9 - 1885, nghĩa quân Quảng Nam bao vây chiếm tỉnh thành La Qua (còn gọi là La Thành, tức thành tỉnh Quảng Nam), buộc Bố chánh Bùi Tiến Tiên và Tuần phủ Nguyễn Ngoạn phải dẫn quân rút chạy. Được tin khẩn, quân Pháp và quân của vua Đồng Khánh thân Pháp dưới quyền chỉ huy của tướng Schans đã phản công chiếm lại thành, rồi còn xua quân đi tấn công các căn cứ của nghĩa quân ở Đại Lộc, Quế Sơn, Tam Kỳ... Trước lực lượng đông đảo và vũ khí tối tân của đối phương, đến tháng 10 năm 1885, các căn cứ ở Dương Yên, An Lâm, Đại Đồng cũng đều lần lượt bị bao vây rồi thất thủ. Trước tình thế nguy ngập đó, bộ chỉ huy Nghĩa hội bàn nhau chọn kế giải binh quy điền để bảo toàn lực lượng. Tháng 12 - 1885, Trần Văn Dư giao quyền Thủ hội cho Nguyễn Duy Hiệu để Huế gặp vua Đồng Khánh (từng là học trò của Trần Văn Dư), nhằm tìm ra một giải pháp. Dọc đường, Trần Văn Dư bị quyền Tổng đốc Quảng Nam Châu Đình Kế bắt giữ và báo với quân Pháp.

Đầu năm 1886, Nguyễn Duy Hiệu chính thức làm Hội chủ mới của Nghĩa hội, và ông đã chọn thung lũng Trung Lộc thuộc Quế Sơn đặt tổng hành dinh với tên gọi là Tân tỉnh Trung Lộc. Từ nơi đó, Nguyễn Duy Hiệu đã tổ chức đi đánh nhiều trận, gây cho đối phương nhiều thiệt hại, như trận tập kích đơn vị công binh Pháp đang mở con đường qua đèo Hải Vân (tiêu diệt trọn đội công tác này), trận Bãi Chài (phá đội ca nô ở vàm Vân Ly trên sông Thu Bồn), trận phục kích quân Pháp và quân triều đình ở Cẩm Muồng…

Tháng 2 - 1886, Hector - Khâm sứ Trung Kỳ đã điều động khoảng bốn trăm lính Pháp cùng khoảng hai trăm quân triều do Nguyễn Thân chỉ huy đã tiến vào căn cứ Tân tỉnh Trung Lộc. Tại trận kịch chiến ở Gò May, nghĩa quân đại bại, bản doanh bị đốt cháy, san bằng. Thấy không thể cầm cự được nữa, Nguyễn Duy Hiệu và Phan Bá Phiến liền ra lệnh đánh vượt vòng vây chạy về một làng ở gần cửa biển An Hòa thuộc Tam Kỳ.

Ngày 21-9-1887, Phan Bá Phiến uống thuốc độc tự vận, còn ông tự nộp mình cho Pháp ở núi Non Nước, bị giải về Huế, triều đình Đồng Khánh dùng danh lợi để dụ hàng ông, nhưng ông từ chối mọi thứ. Cuối cùng, Viện cơ mật của Nam triều đã kết án tử hình ông vào ngày rằm tháng 8 năm Đinh Hợi (nhằm ngày 15-10-1887), hưởng dương 40 tuổi. Phần mộ Nguyễn Duy Hiệu hiện ở tại xã Cẩm Hà, thị xã Hội An.

Lúc lâm hình ông có hai bài thơ tỏ chí, có bài:

Tây nam vô địch xích đồng tri.
Tảo cập kim thời thế khả vi.
Nhược sử gian phong vô áo điện,
Hà nan trung đính thát cường di.
Hàn sơn kỉ đắc cô tùng cán,
Đại hạ yên năng nhất mộc chi.
Hảo bả đan tâm triều liệt thánh,
Trung thu minh nguyệt bạn ngô qui. 

Bản dịch:

Vô địch Tây Nam biết đã thừa,
Thời cơ như thế lẽ ngồi trơ.
Dáo như không trở tay giàn kín,
Giặc khó gì hơn gộp lưỡi bừa.
Núi lạnh, tùng côi xơ xác đứng,
Nhà to, cột một khó khăn ngừa.
Về chầu liệt thánh lòng son đấy,
Tháng tám trăng rằm sẵn nhịp đưa.

Nguồn: http://mobile.coviet.vn