MỞ ĐẦU

Thừa Thiên Huế là vùng đất quan trọng, địa bàn chiến lược trong quá trình Nam tiến của dân tộc với vai trò là cửa ngõ, vùng đất đứng chân, là thủ phủ vùng miền rồi kinh đô cả nước thời Nguyễn. Cố đô Huế hiện nay, do vậy, là nơi còn bảo lưu đậm nét nhiều yếu tố văn hóa cổ truyền. Bảo tồn và phát triển là hai nhiệm vụ song hành, đặc biệt khó khăn đối với một vùng di sản văn hóa như Huế. Có những loại hình, hiện tượng cần được gìn giữ cho muôn đời sau dưới dạng bảo tồn bảo tàng và có khi phải đặc biệt chú trọng tới vấn đề bảo tồn và phát huy giá trị. Ở đây, chúng tôi muốn đặc biệt nhấn mạnh tới làng Sình, một địa danh riêng có, rất đặc biệt, gắn liền một nghề thủ công, một làng quê nông nghiệp vùng phụ cận Huế, với những điều kiện địa lý tự nhiên, lịch sử xã hội đặc thù mà đến nay vẫn còn bảo lưu được nghề tranh tín ngưỡng dân gian và không rời bỏ môi trường khắng khít tự bao đời là hội vật võ truyền thống.

Đi vào giải thích nguồn gốc sâu xa của nghề tranh dân gian và hội vật võ truyền thống làng Sình, có tên chữ là Lại Ân, đã có nhiều ý kiến bàn luận, trao đổi thông tin, đáng chú ý là nhiều tác giả còn cho rằng chúng ra đời tận từ thời Trần, thế kỷ XIII, trong vai trò quân sự cũng như tinh thần võ bị của quân dân Thuận Hóa một thời phên dậu biên cương phương Nam của Tổ quốc. Thực tế là qua quan sát một cách đầy đủ lễ nghi cũng như diễn tiến của hội vật, sẽ giúp giải mã nhiều vấn đề, trong đó thể hiện rõ nét nhất mối quan hệ hữu cơ khắng khít giữa nghề tranh tín ngưỡng dân gian và hội vật làng Sình. Làng thường tập trung cho phần Hội, còn phần Lễ cũng như toàn bộ nội dung lễ nghi trong dịp này đều do các vị bô lão, nghệ nhân trong Hội Bồi của làng thực hiện từ chiều mồng 9 cho đến rạng sáng mồng 10 tháng giêng hằng năm.

Làng Sình được kết cấu từ ba giáp: giáp Thượng, giáp Trung và giáp Hạ. Đến nay, dù nhiều tài liệu văn bản cổ trong hòm bộ của làng không còn nữa nhưng thông tin có được qua văn tế cũng giúp chúng ta biết được vai trò của các dòng họ có công trong việc khai khẩn lập làng. Đầu tiên là họ Phan, sau đó mới đến các họ Võ, Hà, Lê, Đặng, Đinh, Trần, Phạm, Huỳnh, Nguyễn, Đào và Ngô… nối tiếp. Đến nay, thống kê cho thấy trong làng có tới con dân của 36 dòng họ cùng chung sống. Điểm quan trọng cần chú ý ở đây là sự phân bổ địa vực cư trú theo dòng họ, với sự thể hiện rõ giáp Thượng có các dòng họ Phạm, Phan, Kỳ, Võ; Giáp Trung là Võ, Huỳnh, Đặng, Đinh và ở giáp Hạ bao gồm họ Phạm, Nguyễn, Lê.

LÀNG SÌNH: NÉT RIÊNG TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA LÀNG XÃ

Làng Lại Ân cúng Thành hoàng và các vị khai canh vào ngày 10 tháng giêng âm lịch. Đây cũng là dịp làng họp mặt, tổ chức ăn uống vui chơi sau một năm lao động vất vả, đồng thời qua đó thắt chặt thêm mối đoàn kết tình làng nghĩa xóm. Lễ vật dâng cúng luôn đầy đủ những sản phẩm của nghề tranh tín ngưỡng dân gian, được làm ra từ chính bàn tay của những người thợ, người nông dân làng Sình. Ngoài ra, hằng năm đến dịp Xuân Thu nhị kỳ, ngày 10/2 và ngày 12/8 âm lịch, làng Sình lại tổ chức cúng tế tại đình để tạ ơn các ngài khai canh và tiến hành cầu an, cầu siêu, chạp mộ cho những người vô tự, những cô hồn không nơi nương tựa…

Tính đoàn kết cộng đồng trong sinh hoạt văn hóa và sản xuất của người dân làng Lại Ân còn được thể hiện rõ nét trong các tổ chức cũng như trong các hình thức lễ hội, dưới sự điều hành chung của Hội đồng tộc trưởng, rồi đến dưới nữa là các tổ chức hội như Hội Chí thành (Một tổ chức hội đoàn được thành lập trên tinh thần tự nguyện của những người Phật tử thành tâm, khuyến thiện, với tôn chỉ hoạt động là phải lấy đức hạnh làm đầu. Hội có quỹ nhằm giúp đỡ những gia đình nghèo khó, hoạn nạn, còn sử dụng trong các việc tu sửa miếu đường, công trình công ích), Hội Tư văn, Hội Tư võ (Hội vật), Hội Hiếu, Hội Bồi (Hội của những người làm nghề tranh cúng). Đặc biệt, Hội Bồi và Hội Vật là hai tổ chức có mối quan hệ khăng khít nhất, gắn liền với sự hưng thịnh phong khí của làng xã cũng như của nghề làm tranh tín ngưỡng dân gian.

Hội Tư võ là một tổ chức tập hợp những người dân đinh, trai tráng khỏe mạnh trong làng, chuẩn bị cho việc tổ chức hội vật truyền thống của làng. Hội Bồi là một tổ chức mang tính hiệp hội của những nghệ nhân sản xuất tranh, những đầu mối qui tụ và tiêu thụ tranh. Ở đó, các thành viên trong hội sẽ tương trợ nhau trong sinh hoạt, sản xuất, ở các mặt nguyên liệu, bản khắc, kỹ thuật… Hội bồi luôn có lễ vật riêng cho những buổi tế lễ của làng bởi theo họ quan niệm, làng có hưng thịnh thì nghề sản xuất tranh tín ngưỡng dân gian mới phát đạt. Muốn vậy, để cho nghề phát đạt thì trai tráng trong làng phải dẻo dai, chân cứng đá mềm để lên rừng xuống biển. Họ phải có đủ sức mạnh mới có thể cào điệp, thu gom nguyên vật liệu ở những vùng xa xôi phục vụ cho ngành nghề độc đáo này. Tính chất phường hội thể hiện rõ ở chỗ, Hội là liên kết giữa những người cùng nghề nghiệp, dưới một tổ chức chặt chẽ, bao gồm Chủ bồi đóng vai trò Hội trưởng, Phó bồi là Hội phó và các con bồi thành viên; ngoài ra, Hội còn có thư ký hội. Những người giữ các chức vụ đó hầu hết phải là người có uy tín (tài năng, đức độ phẩm hạnh) trong đời sống sản xuất lẫn sinh hoạt.

Lần tìm về cội nguồn lịch sử, chúng tôi gặp nhiều khó khăn trong việc thu thập tư liệu để minh chứng cho sự ra đời và phát triển cụ thể của nghề tranh dân gian làng Sình qua các thời kỳ. Đặc biệt là theo các vị cao niên trong làng, hầu như toàn bộ di sản Hán Nôm trong hòm bộ của làng hay tộc phả, gia phả từng bị thất tán nhiều bởi thiên tai, địch họa kéo dài triền miên, khắc nghiệt. Lần tìm trong thư tịch cổ, từ các nguồn sử liệu, địa chí cổ, cũng không thấy tài liệu nào đề cập đến. Điều làm chúng tôi đặc biệt băn khoăn là tại sao một hội vật đặc biệt, gắn liền với một nghề tranh tín ngưỡng dân gian quan trọng như vậy, lại rất hiếm hoi khi cả hai loại hình lễ hội và nghề tranh tín ngưỡng dân gian này đều là biên giới cực Nam trong diễn trình lịch sử văn hóa Việt trên vùng đất mới phương Nam…, lại không hề được một nguồn sử liệu, địa chí cổ nào đề cập đến, từ Ô châu cận lục cho tới Phủ biên tạp lục, và thậm chí cả các bộ Đại Nam nhất thống chí (thời Tự Đức, thời Duy Tân, hay thời Đồng Khánh). Cho nên, với thực trạng như vậy, có thể đi đến giả thiết rằng, phát xuất từ những mối quan hệ hữu cơ bền chặt giữa các tổ chức xã hội cổ truyền trong làng, đặc biệt là Hội Bồi, Hội Tư văn, Hội Tư võ và Hội đồng làng, nhất là với vai trò tham gia nghi lễ của Hội bồi trong các nghi lễ cúng tế trước khi diễn ra Hội vật truyền thống, mà có lẽ từ rất sớm, mối quan hệ này đã được khẳng định. Trong bối cảnh làng xã buổi đầu thời kỳ mở đất khẩn hoang, những nghi lễ đó mang đậm tính chất nghi thức, nổi bật tính chất nghề nghiệp, một dạng lễ cầu an đặc trưng và cũng chỉ giới hạn trong phạm vi nội bộ làng xã. Mãi về sau này, khi mối giao thương ngày càng rộng mở, ảnh hưởng của hội vật mới lan rộng và thu hút ngày càng đông đảo người dân khắp nơi trong vùng phụ cận tham gia như hiện nay.(1)

TRANH TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN LÀNG SÌNH: NHỮNG GIÁ TRỊ ĐẶC TRƯNG

Làng Sình (tên Nôm của làng Lại Ân) là một làng nông nghiệp, được biết đến không chỉ là một trong những làng xã được thành lập sớm ở xứ Thuận Hóa mà còn nổi tiếng với nghề sản xuất tranh tín ngưỡng dân gian. Nghề tranh làng Sình còn có nhiều tên gọi khác nhau, như nghề giấy, nghề bồi, nghề hồ điệp, nghề Sình… điều này chứng tỏ đây là nghề thủ công làm tranh giấy, không mang chức năng trang trí như tranh Đông Hồ, Hàng Trống ở miền bắc, mà chỉ là một loại tranh phục vụ sinh hoạt tín ngưỡng dân gian trong vùng, nhằm mục đích cúng tế.

Nói về thời điểm hình thành nghề làm tranh ở đây, hiện nay không tìm thấy tư liệu thành văn hay hồi ức nào. Tuy vậy, dựa vào một số căn cứ, cho phép chúng ta có thể nhận định rằng: thứ nhất, xét về mặt mỹ thuật, kỹ thuật, nguyên liệu, trong từng đường nét hay bố cục, màu sắc thì tranh Sình có nhiều điểm tương đồng với tranh Đông Hồ. Cho nên, có thể khẳng định, tranh Sình không thể ra đời sớm hơn tranh Đông Hồ, tức là thế kỷ XVI. Được biết, những họ gốc của làng Đông Hồ như Nguyễn Đăng (gốc Thanh Hóa), Lê (gốc Hải Dương) lập nghiệp đến nay đã hơn 20 đời và loại tranh Đông Hồ cổ nhất ra đời vào thời Hậu Lê. Do đó, chúng ta không loại trừ giả thiết trong quá trình di cư vào Đàng Trong, những nghệ nhân quê ở Thanh Hóa đã mang theo trong hành trang ly hương di sản nghề tranh tín ngưỡng làm sinh kế, và từ một duyên nghiệp nào đó mà dân làng Sình đã may mắn được chọn làm truyền nhân? Tất nhiên khi du nhập, bản thân làng Sình đã tạo được cho mình một vị thế đáng nể nhất về kinh tế, đó là một trong những điều kiện giúp nghề tranh sớm đặt nền móng vững chắc ở đây cũng như sức lan tỏa của nó.

Thứ hai, từ phương diện lịch sử, thế kỷ XVII là thời điểm xuất hiện nhiều nghề và làng nghề thủ công truyền thống Huế mà trong đó, có nhiều ngành nghề nằm trên địa bàn huyện Phú Vang ngày nay.



Tranh Sình là loại tranh được làm bằng giấy Dó [Giấy Dó có đặc tính dai, mỏng, mềm, dễ hút màu với nhiều kích cỡ khác nhau: (25cm x70cm), (25cm x 35cm), (25cm x 23cm), (25cm x17cm)], in từng tờ bằng khuôn gỗ để lấy đường nét, sau đó tô màu bằng sắc liệu dân gian như bột hồ điệp, màu được pha chế từ các nguồn nguyên liệu tự nhiên như lá cây, tro, gạch… Các nguồn nguyên liệu này được lấy từ nhiều vùng khác nhau như đầm phá, đồi núi, vườn nhà…

Khuôn gỗ được gọi là bản khắc gỗ (mộc bản), thường làm bằng gỗ kiền, gỗ thị hoặc gỗ mít. Sơ bộ trước đây, chúng tôi nhận thấy số bản khắc truyền thống hiện còn ở làng Sình có 21 bản. Đối với tranh làng Sình, dấu ấn để lại trong đời sống văn hóa tín ngưỡng cư dân vùng Huế đó chính là đối tượng tranh được làm ra với các nhóm chính:

[1]. Tranh nhân vật: tượng Bà với các mẫu tượng Đế, tượng Chùa và tượng Ngang được dán quanh năm trên bàn thờ. Loại con ảnh vẽ hình đàn ông hay đàn bà còn gọi là ảnh Xiêm và ảnh trẻ nam, nữ (ảnh Phền). Loại ảnh ông
Điệu, ông Đốc và Tờ bếp… được đốt đi sau khi cúng;

[2]. Tranh đồ vật vẽ các thứ áo, tiền và dụng cụ để đốt cho người cõi âm: áo ông, áo bà, áo binh, tiền, cung tên, dụng cụ gia đình… thường là tranh cỡ nhỏ;

[3]. Tranh súc vật (gia súc, ngoài ra còn có voi, cọp và tranh 12 con giáp) để cúng chuồng và ngoài ra, còn có thể hóa khi cúng tế cho người đã khuất.

Có thể thấy, với ba nhóm tranh chính trên, số lượng tranh làng Sình sản xuất cho đến nay vẫn còn nhiều đề tài với gần 200 mẫu, nội dung gắn liền với nghi lễ thờ cúng và các hoạt động tâm linh của người Huế. Có ý kiến nhìn nhận rất sâu sắc về giá trị nhân bản của tranh Sình như sau: “Cho dù sản phẩm nơi này chỉ là loại tranh mộc bản, tín ngưỡng dân dã, nhưng qua chất liệu màu sắc, chủ đề, đường nét bố cục, tranh Sình đã tạo nên một nét đặc thù không chỉ trong khía cạnh thẩm mỹ, mà nội dung tranh còn biểu lộ một thái độ, một quan niệm, một nếp sinh hoạt của con người ở đây trước thiên nhiên, xã hội, lịch sử, văn hóa của mình”. (2)

Mỗi một tranh được in ra bao hàm một nội dung khác nhau thể hiện ý nghĩa của mỗi loại tâm linh và luôn có chỗ đứng trong các sinh hoạt văn hóa của người dân như:



+ Tranh thờ trang Bà, Trang Ông: trong mỗi gia đình người Huế thường có hai gian thờ, một trang thờ bổn mạng nam (Trang Ông) và một trang thờ bổn mạng nữ (Trang Bà). Bà bổn mạng thể hiện trong tranh làng Sình thường cưỡi trên lưng voi (tượng Voi hay tượng Chùa) hoặc ngự trên chiếc đài cao (tượng Đế), hai bên có thị nữ đứng hầu. Bà (Ông) thường giúp đỡ, phò trợ và giải hạn ách cho những ai cầu cúng;

+ Cầu cho gia súc phát triển đầy đàn, tránh được các dịch bệnh như tranh heo, bò, trâu, gà… sau đó đốt để cúng ông “chuồng”, bà “chuồng”. Tranh thường được dùng trong lễ cúng chuồng đầu năm, cuối năm hay lúc gia súc ốm đau;

+ Bộ lễ thành cúng cho người mang thai được “mẹ tròn con vuông” như các tranh Diêm Vương, Mẫu Thoải (Thủy),
Tam vị Phạm Tinh (Phạm Nghinh, Phạm Dật, Phạm Nhan), Ông Đốc, Đức Ông…;

+ Bộ tranh cúng cho trẻ ăn ngoan, chóng lớn không bị ốm đau như tranh bà Càn Thát, ông Phạm Thiên Vương…;

+ Bộ ảnh thế mạng thay người rước đi những chuyện xui xẻo, tai ách. Đây cũng do quan niệm người chết vì thường thương con cháu nên muốn “bắt” những người hạp tuổi theo mình, hoặc những trẻ chết hữu vị vô danh trở thành “con ranh” thường trở về quấy phá người sống và cũng có trong lễ dâng sao giải hạn sử dụng con ảnh để thế thân. Người Huế sử dụng tranh thế mạng mỗi người gồm hai con ảnh xếp cạnh nhau, hai ông Điệu, bộ khí dụng, đèn sáp,… trong mỗi lễ cúng này;

+ Tờ bếp là một dạng cúng Táo Quân. Nội dung tờ tranh đã cho chúng ta thấy ngay hình ảnh “Thế gian một vợ một chồng. Chẳng như vua bếp hai ông một bà”. Bức tranh thể hiện ba nhân vật, 1 nữ (Thổ Kỳ) và 2 nam (Thổ Công, Thổ Địa) với nét mặt ôn hòa vui vẻ, an tọa trong ngôi nhà bánh ú, chính phụ hai bên đăng đối với những bông hoa nở rộ khoe sắc. Các đồ vật, sự vật, sinh vật được phân trong ba tầng, và mỗi nhóm được đóng khung trong những ô hộc, mang ý nghĩa riêng trong mối quan hệ chung của con người với vạn vật, đất trời. Cúng bếp theo nghi thức cổ truyền người ta thường dùng đồ mã. Riêng bộ đồ giấy thì đơn giản hơn gồm một tờ bếp, bộ áo binh, một con ngựa bay và trăm quan tiền



+ Áo ông, áo bà, áo binh là sản phẩm làng Sình thường được người đi biển cầu an cho chính mình trước đe dọa của sóng gió, thời tiết… hoặc có thể dùng vào việc cúng tế húy nhật trong gia đình, cúng thí thực (dành riêng đối tượng âm linh cô hồn)…

+ Tranh cọp, áo binh đốt để cúng “ông” trong lúc đi rừng tránh được tai họa của mãnh thú.(3)

Về cơ bản, quy trình sản xuất tranh làng Sình gồm các công đoạn sau:

• Cào điệp, giã điệp và tìm nhiều loại cây cỏ, hoa lá dùng để điều chế màu như hạt mồng tơi chín, lá bàng, lá trâm,lá đung…

• Giấy: Khi cắt giấy, người thợ dùng dao làm bằng cật tre để các mép giấy xơ ra có tính tự nhiên. Khi in tranh, các nghệ nhân phủ thêm 2- 3 lớp bột điệp lên giấy dó, tạo cho giấy vừa cứng xốp vừa có màu sắc lấp lánh.
• Pha chế màu sắc: điều chế chủ yếu từ nguyên liệu thiên nhiên như lá đung, hạt mồng tơi tím, hạt hoè, lá bàng, lá bông ngót, lá mối, lá tràm, vỏ cây dương liễu… Hệ thống màu gồm màu chủ đạo và màu phụ, cơ bản là xanh dương, vàng, đỏ, đơn, lục. Các màu đã được pha chế, trước khi dùng đều có trộn với hồ điệp, một số màu khác chưa có phụ gia giữ màu như đen, lục, xám, đều phải trộn với chất keo được nấu từ da trâu tươi.

• In nét: Khác với tranh Đông Hồ, tranh làng Sình chỉ có mỗi một bản in nét, bởi phần cơ bản của tranh Sình là innét đen trên giấy mộc, nét thưa, dày khác nhau tùy từng đối tượng miêu tả. Khi in các loại tranh lớn, người ta thường cố định các bản khắc, dùng chiếc thét quét hồ đan lên mặt ván in sau đó lấy giấy đã phết hồ điệp úp chồng lên rồi dùng miếng sơ mướp xoa đều trên lưng giấy trước khi bóc ra. Với những loại tranh nhỏ, người ta cố định giấy trên mặt phẳng và úp mặt ván đã phết đen ấn đều xuống giấy.
• Phủ màu: Bản in nét sau khi khô được chuyển sang cho người tô màu. Hệ thống màu được thể hiện trên các loại tranh vừa chịu sự quy định theo thói quen cũng như những nguyên tắc tín ngưỡng, nhưng cũng có những khoảng linh động. Chẳng hạn như sắc độ đậm nhạt, phủ tràn nét hay chồng màu, ở những khoảng giao tiếp người tô màu có thể thực hiện theo ý mình. Do phải làm nhiều tranh, người thợ đi màu rất nhanh trên các mảng quy định của bản nét. Vì thế, các bức tranh không hoàn giống nhau cho dù in trên cùng một ván khắc. Công việc tô màu được thực hiện bởi một dây chuyền (mỗi người đảm nhận tô một màu), bởi phải dùng trong một lúc nhiều màu và cứ mỗi lần tô phải dùng một thanh kẻ riêng.

1. Nguyễn Đình Sáng (2001), Hội vật làng Sình (xã Phú Mậu, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế), Báo cáo đề tài NCKH thuộc Chương trình nghiên cứu sưu tầm văn hóa phi vật thể, Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam. Huế: Sở Văn hóa Thông tin Thừa Thiên Huế.
2. Nguyễn Hữu Thông (1994), Huế – Nghề và làng nghề thủ công truyền thống, Huế: Nxb. Thuận Hóa.tr. 154.
3. Xem thêm:

• Nguyễn Hữu Thông (1994), Huế nghề và làng nghề thủ công truyền thống, Tlđd, tr. 170 – 171.
• Lê Thọ Quốc (2013), “Nghề thủ công gắn liền với đời sống văn hóa tín ngưỡng: trường hợp tranh làng Sình vàhoa giấy Thanh Tiên”, Hội thảo khoa học Nghề và làng nghề truyền thống Huế hướng tới Festival Nghề truyền thống, Phân viện Văn hóa nghệ thuật Việt Nam tại Huế – UBND Thành phố Huế.